Wat is de onderwaterwereld nog waard?
Richard Powers, ‘Vrij spel’ 
Met zijn nieuwste roman sluit de Amerikaanse schrijver Richard Powers (° 1957) zich opnieuw aan bij een generatie hedendaagse auteurs die via fictie aandacht voor het klimaat opeisen. Een terugblik op zijn oeuvre, met recente titels als ‘Verwildering’ (2021, Atlas Contact) en ‘Tot in de hemel’ (2022, Atlas Contact) leert dat het thema klimaat hoog op zijn agenda staat en ook in zijn werk meer dan ooit aanwezig is. In zijn nieuwe roman ‘Vrij spel’ verschuift de veelgelauwerde auteur de lens deze keer naar de wereld onder ons, meer bepaald de onderwaterwereld.
Verschillende personages en perspectieven
Zo laat hij in ‘Vrij spel’ verschillende personages en perspectieven kriskras door elkaar heen lopen, daarbij verschuivend in tijd en plaats. En schrijft hij over Makatea, een microscopisch klein eiland in Frans-Polynesië. Die uithoek in de wereld vormt de thuisbasis van een tachtigtal eilandbewoners, waaronder Ine Aroita en Rafi Young die er met hun kleine familie (krabbenjong Afie en danseres Hariti) een eigen leven proberen uit te bouwen. Aroita probeert kunst te puren uit toevallig aan het strand gevonden objecten, terwijl Rafi komaf maakt met zijn woelige verleden en zijn hoogstaande intellectuele ambities vertaalt naar de wereld van de literatuur en naar taalles geven aan jonge kinderen.
Een gedurfd voorstel
In het eerder al eens om fosfaat gekoloniseerde eiland Makatea ziet een stel durfkapitalisten echter een uitgelezen mogelijkheid om te gaan experimenteren met ‘seasteading‘, waarbij het eiland deel zou gaan uitmaken van een reeks van modulaire steden. Dit opmerkelijke plan wordt ter stemming aan haar inwoners voorgelegd . Dat raakt aan de kern van de roman waarin Powers het via verschillende personages (Ina, Rafi, Todd,..) en gaandeweg steviger met elkaar verknoopte verhaallijnen het natuurlijk ook wil hebben over de manier waarop kapitalisten, tegen de wil en noden van de lokale bevolking in, een misschien wel nog laatste stukje vrije, maar bijzonder waardevolle natuurgrond in bezit proberen te nemen.
Maatschappijkritische insteek
Powers brengt dat alles samen in een heerlijke meeslepende, maar sterk moraliserende roman. Net zoals bij eerder werk, denk onder meer aan romans waaronder ‘Galatea 2.2′ (1995), valt ook nu weer de duidelijke maatschappij-/systeemkritiek op. Net zoals ook Powers’ fascinatie met techniek (AI, deep learning en meer..) zeker niet nieuw aandoet. Het is dus ook vintage Powers:
“Ze was geen haaienfluisteraar. Het ging haar ook niet om de kick. Ze had gewoon de behoefte om het allemaal van dichterbij te bekijken. De enige taak die ze had was observeren en beschrijven, terwijl het willekeurige menselijke gezag er op elk niveau op was gericht om haar voor dat gevecht te vrijwaren. Ze had niet de behoefte dat gezag aan te vechten. Het enige waar ze behoefte aan had was om nog wat dieper te duiken en zich eraan te onttrekken. Om het spel te leren dat de wezens hier beneden aan het spelen waren, en om daarna haar verwondering in woorden te vatten.”
Spelenderwijs afdalen naar de kern
Terwijl Powers afwisselt tussen de stemmen van de bezorgde inwoners van Makatea waaronder dus Aroita en Rafi en die van de zevenenvijftigjarige, met vroegtijdige dementie gediagnosticeerde tech-biljonair Todd Keane (eigenaar van de app ‘Playground’ en de zelflerende AI Profunda), ontdekt de lezer dat het vrije spel de ware kern van de roman vormt. Waarbij die natuurlijk ook een briljant gevonden metafoor voor het leven, zowel boven- als ondergronds, blijkt. Al roept het spel op zich ook erg existentiële en prikkelende vragen op zoals :
“zullen mensen een spel blijven spelen waarvan ze weten dat ze er er niet langer de beste in kunnen worden?”
Het leven, onderwater
Zonder al te veel van de manier waarop deze roman zich verder ontwikkelt en enige plottwists weg te geven, kan wel gezegd dat ‘Vrij spel’ een roman van een best hoog niveau is. Daarbij kan je ook echt niet om de wonderlijke, maar weliswaar erg cebrale manier waarop Powers het leven onderwater beschrijft:
“ Alleen al de kleuren gingen elk voorstellingsvermogen te boven. De romp en het zichtbare dek waren versierd met zwart koraal. Krankzinnige aantallen spookachtige sponzen – zilver, kleurloos en albastwit – bedekten de dolboorden en wuifden in de stroming. Melkwitte glasvissen patrouilleerden voor de gaten die in het wrak waren geslagen. Wolken paarlemoeren pijlvissen en blauwgroene koraaljuffertjes vormden scholen om haar heen, bezig met hun eigen onderzoek. Oranje en licht- en donkerrode marmergarnalen in alle stadia van ontwikkeling krabbelden als tot leven gekomen kerstkaarten tussen de schuilplaatsen van verfrommeld metaal. Papegaaivissen, tandbaarzen, kardinaalbaarzen, grondels, tweekleurige pijlvissen, lipvissen, slijmvissen, schorpioenvissen, kwallen en andere neteldieren: ze waren er in meer kleuren dan ze benoemen kon.
Moraliserend
Nadrukkelijk aanwezig in de nieuwste roman van Richard Powers is ook het sterk moraliserende aspect. In zekere zin bouwt hij ergens ook duidelijk voort op het immense, overweldigende succes van ‘Tot in de bomen’ (‘The overstory’). Alleen richt Powers zich nu op het uitgestrekte domein van de onderwaterwereld. Met als voornaamste wapen de rijkheid van de taal.
Onmiskenbaar valt ook de wetenschappelijke achtergrond en ingesteldheid van Powers op. Al valt misschien nog het meest op hoe hij poogt een stem te geven aan de natuur zélf die in dit verhaal mogelijkerwijs de meest belangwekkende stem lijkt te zijn. Tot op zekere hoogte leest ‘Vrij spel’ ook als een slimme, maar erg vrije variant op Marjolijn van Heemstra’s vraag wat de ruimte waard is. Alleen richt Powers zich dan op het onderwaterleven.
Wie houdt van prachtige natuurbeschrijvingen kan met deze nieuwe roman van Richard Powers zijn of haar geluk helemaal niet op, al maken deze ook deel uit van een breder overkoepelend narratief over klimaat, technologie en bij uitstek menselijke relaties. ‘Vrij spel’ openbaart zich evenwel als een magistrale, verbluffende en wonderlijk gecomponeerde roman.
Richard Powers presenteert ‘Vrij spel’ in Bozar tijdens ‘Meet The Writer’.
