Waegemans verkent de Russische ondergrondse
Emmanuel Waegemans, ‘Samizdat : geschiedenis van de Russische ondergrondse’ 
Emmanuel Waegemans, emeritus hoogleraar Slavistiek aan de KU Leuven, duikt met zijn nieuwste boek ‘Samizdat. Geschiedenis van de Russische ondergrondse‘ (2024) in de wereld van de Russische censuur en ondergrondse literatuur. Waegemans, die eerder al werken als ‘Geschiedenis van de literatuur in Rusland’ (2016), ‘Sint-Petersburg’ (2021), en ‘De Russische Krim’ (2022) publiceerde, laat in dit werk zijn uitgebreide kennis van de Russische literatuur en cultuur opnieuw schitteren. Dit keer richt hij zijn blik op de verboden teksten van de Russische letterkunde.
Het boek biedt een toegankelijk geschreven overzicht van de censuurpraktijken in Rusland, aangevuld met schitterende illustraties en een strakke vormgeving door Armée de Verre Boekdesign. ‘Samizdat’ is niet slechts een chronologisch overzicht van de Russische literaire ondergrondse; het is ook een verkennende reis door een cultuur van verzet tegen onderdrukking. Waegemans brengt de lezer niet alleen in contact met de historische context van deze verboden literatuur, maar biedt gaandeweg een uitgebreide leeslijst van werken die in Rusland ooit verboden waren, een waardevol hulpmiddel voor iedereen die zich wil verdiepen in de wereld van samizdat en tamizdat.
Clandestiene literaire circuits
Samizdat is het ondergrondse circuit van literatuur dat in de voormalige Sovjetunie ontstond en dat clandestien naast de officiële, door de staat gecontroleerde, literaire circuit circuleerde. Tamizdat omvat ondergrondse werken die in het Westen werden gepubliceerd. Door dieper in te gaan op de circulatie van romans, legt Waegemans de verwevenheid tussen Rusland en Europa bloot.
Hij besteedt bijvoorbeeld aandacht aan Boris Pasternak, de eerste Russische schrijver die erin slaagde zijn werk in het buitenland te publiceren en daarvoor de Nobelprijs ontving. ‘Dr. Zjivago’ verscheen in 1957 in Italië en werd via Europa Rusland binnengesmokkeld. Hiermee maakt Waegemans duidelijk dat de ondergrondse literatuur niet geïsoleerd bleef binnen de Russische grenzen, maar juist een brede internationale invloed had.
Literaire theorie in ballingschap
Waegemans’ werk sluit aan bij de inzichten van Galin Tihanov , professor in vergelijkende literatuur aan de Queen Mary Universiteit van Londen. Tihanov stelt dat literaire theorie ontstond in Centraal-Europa en werd gevormd door Russische intellectuelen in ballingschap, zoals Viktor Shklovsky, die in 1922 naar Berlijn vluchtte. Waegemans illustreert deze onderlinge verwevenheid door te laten zien hoe de Russische ondergrondse literatuur en censuur een stempel drukten op de Europese cultuur.
In het Westen bestonden talrijke uitgeverijen, meestal van Russische emigranten die na de revolutie en de burgeroorlog in het buitenland terecht waren gekomen en daar kranten, tijdschriften en uitgeverijen hadden opgericht. (110)
Samizdat en literatuurgeschiedenis
Waegemans biedt met ‘Samizdat’ een bruikbaar hulpmiddel om naast literatuurgeschiedenis te lezen. Door onderbelichte werken en theorieën zoals Volosinovs ‘Marxism and the Philosophy of Language’ en de ideeën die circuleerden in de Praagse Literaire Kring van de jaren 1930 en 1940, in het licht van de Russische ondergrondse literatuur te lezen, krijgen we een vernieuwende blik op deze beweging. Waegemans toont hoe literaire ideeën in ballingschap werden gevormd en via samizdat en tamizdat terug naar Rusland stroomden, wat communicatie over een transnationaal cultureel geheugen van Rusland en Europa mogelijk maakte.
Een brede blik op de Russische ondergrondse
Met ‘Samizdat’ slaagt Waegemans erin een intrigerend en toegankelijk boek te schrijven over een complex en gelaagd onderwerp. Hij weet niet alleen de literaire en historische dimensies van de Russische ondergrondse in kaart te brengen, maar plaatst ze ook in een breder Europees perspectief. Dit boek is een waardevolle toevoeging aan de literatuur over censuur en de strijd voor vrije expressie en zal zowel de geïnteresseerde leek als de doorgewinterde kenner van Russische literatuur aanspreken.
