De 25 van Bert, een kwarteeuw in cinema: 21) ‘Silence’
Nu 2025 eraan komt, is het tijd om even achterom te kijken. Filmrecensent Bert Potvliege presenteert de vijfentwintig films die hem de afgelopen kwarteeuw het meest beroerden. Een half jaar lang, tot eind december, neemt hij wekelijks de volgende film in de rangschikking onder de loep. Duik mee met hem in al het moois dat Vrouwe Cinema ons geschonken heeft. Deze week, nummer 21: ‘Silence’ (Martin Scorsese, 2016).
DE MUISSTILLE OLIFANT IN DE KAMER
Wat moet het fijn zijn zo succesvol te zijn in je vak dat je je stinkende zin kan doen. Het is de positie waarin de legendarische filmmaker Martin Scorsese zich bevindt. In tegenstelling tot zijn generatiegenoten, zoals Francis Ford Coppola, blijft de intussen eenentachtigjarige cineast de centen krijgen om grootse producties op poten te zetten. Toegegeven, ze brengen doorgaans ook bakken geld in het laatje. In ruil voor het tevreden houden van de financiers kan Scorsese het zich veroorloven in de luwte een peperdure prent te maken met nauwelijks commercieel potentieel. Zo kwam in 2016 ‘Silence’ tot stand, een spirituele zelfbevraging van zijn katholieke maker over volharden in het geloof.
Schieten op de producent
Uiteraard ben ik, zoals vrijwel elke cinefiel, fan van Martin Scorsese. Zijn films zijn ontzettend populair want ze zijn razend entertainend, meesterlijk verteld en enkele zijn onverwoestbare pilaren in de filmgeschiedenis. Zowat de helft van zijn output staat thuis in de kast en ik kan blijven kijken naar ‘Casino’. Doordat ik een Orwell-kind uit 1984 ben, heb ik enkel de tweede helft van zijn carrière – sinds pakweg 2000 – bewust meegemaakt. Het vroegere werk (‘Mean Streets’, ‘The King Of Comedy’) heb ik moeten ontdekken op tv. Hoe fantastisch de post-2000 prenten ook waren, ik vond ze niet tippen aan wat eerder kwam.
De meeste Scorsese-films uit de eenentwintigste eeuw zijn namelijk al te gezonde prenten die vlotjes naar binnen gaan. Ik miste regelmatig zin voor risico, lef en megalomanie. De waanzin ten tijde van ‘Taxi Driver’ bleef achterwege, waarbij een coked out Scorsese met een pistool in de handen een nacht lang overwoog zijn producent neer te schieten. De arme man had namelijk een wijziging aan de film gesuggereerd om door de keuringscommissie te geraken. De regisseur was het er klaarblijkelijk niet mee eens – so the legend says.
Zijn werk van afgelopen kwarteeuw scheerde soms hoge toppen (‘The Wolf Of Wall Street’) maar ik zou liegen als ik niet zou zeggen dat ik een paar keer een tikje schouderophalend achterbleef (‘Shutter Island’). Waar het schoentje ook wrong, was dat hij voortdurend dezelfde (uitstekende) film aan het maken was: peperdure, publieksvriendelijke prestigeprenten van epische lengte die vaak hengelden naar dat gouden beeldje. Wat een verademing – en een verdomde uitdaging voor de fans – toen hij kwam aandraven met het allesbehalve evidente ‘Silence’. Eindelijk nog eens een film die hij niet wou maar moest maken.
Het land van de rijzende brandstapels
‘Silence’ is een heftig religieus drama van 160 minuten – de wachtrijen aan de multiplexen waren kort. De twee jonge Portugese jezuïeten Rodrigues (Andrew Garfield) en Garupe (Adam Driver) trekken anno 1640 naar Japan om er de befaamde priester Ferreira (Liam Neeson) op te sporen. De geestelijke verkondigt er al jaren het woord van God, hoewel christenen er vervolgd worden. Volgens de geruchten zou hij de Heer afgezworen hebben onder druk van de Japanse autoriteiten. Niemand weet waar de priester zich momenteel ophoudt en of hij überhaupt in leven is.
Het is het startsignaal voor de twee metgezellen om naar het land van de rijzende zon te trekken, op zoek naar Ferreira. In hun tocht door Japan bieden ze de nodige steun aan de christenen, die hun geloof in het geheim moeten belijden. Waar mogelijk spannen ze nieuwe zieltjes voor de kar van de Heer. De gewetenstergende vraag van 1 miljoen is of hun missionariswerk een gif of medicijn is voor de Japanners. De weg naar Ferreira ligt zodoende bezaaid met zelftwijfel. Liam ‘Taken’ Neeson kennende, vermoed ik trouwens dat hij hen veel sneller zal vinden dan zij hem.
De zwerftocht door het land is een ware helletocht, waarbij de geloofsovertuiging van Rodrigues onder druk komt te staan. De autoriteiten zitten hem op de hielen. De lijfstraffen die de Japanse christenen ondergaan zijn navenant. Zijn voice-over in de film is een innerlijke dialoog die Rodrigues wil voeren met God, maar de Schepper blinkt uit in stilzwijgen. Die stilte brengt hem aan het wankelen. Hij houdt stand zo lang hij kan, zelfs wanneer het hem in de problemen brengt.
De opportunistische Kichijiro, hun gids door het land, is een interessante tegenpool van Rodrigues. Hij verzaakt meermaals aan het geloof en verraadt op een gegeven moment zelfs de ijlende jezuïet, maar hij is snugger genoeg om op deze manier zijn eigen hachje te redden. Andere Japanse christenen daarentegen zijn zodanig verblind door het geloof in een god die niet die van hen is, dat ze liever op de brandstapel terechtkomen dan dat ze hun geloof afzweren. Elk zijn meug, denk ik dan.
Kokerduiken
Scorsese wordt al levenslang gezalfd en gekweld door de rol die religie speelt in zijn bestaan. Dat schemert al meer dan vijftig jaar door in zijn films. Deze ‘Silence’ is in die religieuze besognes zijn grootste wapenfeit, een zelfkastijding waarbij hij zijn eigen knagend geweten belicht. Elke creatieveling weet dat het artistieke een goede uitlaadklep is voor de onrust van de geest. ‘Silence’ is daarom de diepst mogelijke duik in de koker van Scorsese. De plot van de film, over het onder druk komen te staan van een geloofsovertuiging, zit de thematiek als gegoten.
De film onderzoekt de kern van het geloven, namelijk leven in een overtuiging van dat wat niet bewezen kan worden. Meer nog, van dat wat niet bewezen mag worden. Indien het bestaan van een god bewezen zou worden, zou de geloofsovertuiging haar essentie verliezen. Geloven zou letterlijk overbodig worden. Dus God is stil. In die stilte zal een devoot mens zijn overtuiging vinden. Mel Gibson kent wel een truc of twee om die stilte op te vullen, maar Scorsese speelt het radicaler en geeft de stilte en de daaropvolgende twijfel alle ruimte. De film is een lange processie, met veel repetitieve scènes waarin de overtuiging van onze personages op de proef gesteld wordt.
Een peer met stigmata
‘Silence’ blijft me bij door de gedachtewisseling die de film initieert tussen mezelf en de filmmaker. Laat ik hier eerst en vooral uit de kast komen als atheïst (sorry, ma), een gevolg van de soms schabouwelijke naastenliefde van christenen om me heen. Nooit vond ik een religieuze blik leiden tot een ruimere kijk op het bestaan. Een aardse vertegenwoordiger van het christendom, in de vorm van de Kerk, vind ik geen goed idee. Bovendien heb ik religie niet nodig om mijn buur graag te zien. Ik vind mijn zingeving elders. Begrijp me niet verkeerd, ik vind Jezus heus een toffe peer, maar eerder om mee op café te gaan dan wel om zijn foto aan mijn muur te hangen.
Scorsese spreekt met ‘Silence’ over zijn twijfel en polst tegelijkertijd naar die van mij. De modus operandi van Kichijiro is daar een sterk voorbeeld van. De cineast schenkt een groot narratief gewicht aan de zelfzuchtige Japanner, die God verloochent en zo in leven kan blijven. De christenen die volharden in hun geloof worden daarentegen vermoord. Als het leven het hoogste goed is, dan doet Scorsese hiermee elk religieus mens, inclusief zichzelf, de waarde van de geloofsovertuiging in twijfel trekken. Die zelfbevraging wordt niet beantwoord door God, want die hult zich in stilte.
Tegelijkertijd doet Scorsese mij mezelf in twijfel trekken. Niet dat ik een knieval ga doen en me ga bekeren, maar geloven kan hartverwarmend zijn. De volgende vraag vind ik dan ook ontzettend confronterend: als geloven je gelukkig maakt, maakt het dan uit als er een waarheid in schuilt? Waarheid lijkt me irrelevant wanneer we spreken over de positieve impact van een geloofsovertuiging. De filmmaker toont me dat zijn geloof hem gelukkig maakt. Daardoor twijfel ik aan het nut van mijn standpunt, waarbij ik zelf op zoek moet gaan naar een zingeving die hopelijk ook leidt tot gelukzaligheid.
De schaduw van het zwaard
Met mijn raaskallen over de aard van religie zou ik nog vergeten opmerken hoe weergaloos Scorsese zijn film aankleedt. De meeste van zijn worpen zijn als een rijk circus, met ontzettend energiek camerawerk. Hier staat er een doordacht uitgevoerde handrem op het gebruik van die camera, wat gezien de thematiek te verwachten valt. Er schuilt een visuele bedaring in de film die wondermooi is. Het ritme van de montage is kalm. Het gebruik van muziek is spaarzaam.
Het brute geweld dat zo typerend is voor de films van Scorsese vind je hier wel terug, maar sporadischer. Zo opent de film met een beeld van twee afgehakte christenhoofden, gebeurt er iets cru met kruisbeelden in de branding en is er ook de eerder aangehaalde brandstapel. De spaarzaamheid van het geweld versterkt haar intensiteit.
Er is een minuscuul maar briljant moment dat ik graag aanhaal, waarbij een christen met een zwaard een kopje kleiner wordt gemaakt. De arme Japanner voelt zijn moordenaar niet komen, maar in de hoek van het beeld zie je de schaduw van de dader met rasse schreden naderen. Het weerloze slachtoffer merkt hem pas op wanneer hij in beeld verschijnt, maar dan is er geen ontkomen meer aan. Die schaduw is slechts een detail, maar het is een geniale vondst, want ze hangt dreigend boven het geloof.
Brandend vuur
Ik kan enkel hopen dat het maken van de film Scorsese wat rust schonk. Kunstenaars die zelfbevraging als drijvende kracht hebben, worden niet zelden verzwolgen door hun onophoudelijke twijfel. Hij was al een eind in de zeventig toen hij deze film maakte, wat me doet hopen zelf nog dergelijk brandend vuur in me te hebben eens zo oud.
Ik kan niet anders dan ‘Silence’ opnemen in de top 25, ook al is het meer uit immense bewondering dan uit liefde. Voelen dat het een film is die Scorsese moest maken, als een poging tot streven naar rust, is prachtig. Het is bovendien een van de strafste debatfilms van deze eeuw, die ik via deze weg warm wil aanbevelen. Dus kom gerust samen en geef de film een kans. Als het gesprek achteraf verzandt in heen en weer vliegende verwijten, denk dan alsjeblief aan het belang van naastenliefde, terwijl jullie samen tobben over de vragen die het magistrale ‘Silence’ stelt.
Waar te zien? Streaming (Sooner, CineMember) of VOD (Amazon Prime Video, AppleTV, Google Play).
Verscheen eerder in deze reeks:
22) ‘Hable Con Ella’ (Pedro Almodóvar, 2002)
23) ‘The Rider (Chloé Zhao, 2017)
24) ‘Hunger’ (Steve McQueen, 2008)
25) ‘Good Time’ (Josh & Benny Safdie, 2017)
%20‘Silence’){kind=link}